бичлэгИргэний эрх зүй Лекц №1
Иргэний эрх зүйн ойлголт, зохицуулах зүйл,
зохицуулалтын арга
Монгол Улсын эрх зүйн нэгдсэн тогтолцоон дахь Ирнэий эрх зүй нь өөрийн зохицуулах зүйл,
зохицуулалтын аргатай, нийгмийн амьдралд гүйцэтгэх үүрэг, зорилготой салбар эрх зүй юм.
Иргэний эрх зүйгээр зохицуулагдаж байгаа нийгмийн харилцаа нь өргө хүрээтэй.
Иргэний эрх зүй гэдэг нь эдийн болон эдийн бус баялагтай холбоотой харилцааг харилцаанд
оролцогчды эрх тэгш байдлыг үндэслэн зохицуулж буй эрх зүйн хэм хэмжээнүүдийн нийлбэр юм.
Иргэний эрх зүй нь хуульд зааснаар эдийн болон эдийн бус баялагтай
холбоотой харилцааг зохицуулна.
Эдийн баялаг: Иргэний эрх зүй нь нийгэмд буй эд хөрөнгийн бүхий л харилцааг зохицуулдаггүй
бөгөөд энэ нь дийлэнхдээ зах зээлийн харилцаанд оролцогчдоос үйлдвэрлэж бий болгосон бараа,
ажил, үйлчилгээгээ борлуулахтай холбогдож үүссэн харилцаа байдаг. Эдийн баялаг гэдэгт материал
баялаг өөрөөр хэлбэл эд юмс, зарим тохиолдолд ажил, үйлчилгээтэй холбогдон үүссэн харилцааг
ойлгоно.
Эдийн бус баялаг: Иргэний хуульд зааснаар эдийн баялагт холбоотой харилцааны зэрэгцээ
эдийн бус баялагтай холбоотой харилцаа Иргэний эрх зүйн зохицуулах зүйлд хамаарна. Yүнд:
Ш Эдийн эрх
Ш Эдийн бус эрх,
Ш Шаардлага
Ш Оюуны үнэт зүйл
Эдийн бус баялаг нь материалаг ба материалаг бус агуулгатай байна.
Эдийн эрх нь материаллаг агуулга бүхий иргэний эрх зүйн харилцаанд оролцогчоос аливаа
баялгийг эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах боломж буюу эрх юм.
Шаардах эрх нь үүргийн эрх зүйн харилцааны агуулгыг тодорхойлж буй бусдаас ямарваа
баялгийг шилжүүлж авах шаардлага юм. Энэ нь материалаг агуулгатай эрх болно.
Эдийн бус эрхтэй холбоотой харилцаа нь эдийн бус хувийн эрхийн харилцаа юм.
Тухайлбал, хүний амь нас, эрүүл мэнд, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүнд, эрх чөлөө, ашиг сонирхол
гэх мэт харилцаанууд хамаарна. Энэ нь материалаг агуулгагүй буюу эзэмшигч этгээддээ эдийн ашиг
шууд өгдөггүй боловч мөнгөөр үнэлэгдэж болдог онцлогтой.
Эдийн бус баялагт хамаарах дараагийн нэг зүйл нь оюуны үнэт зүйл юм.
Хүний бүтээн туурвих үйл ажиллагааны үр дүн болсон оюуны үнэт зүйлтэй холбоотой харилцаа нь
материалаг агуулгагүй, бүтээл нь халдашгүй байх, бүтээлдээ нэр хэрэглэх, нэрээ дуурсгах зэрэг эрхүүд
нь эдийн бус хувийн эрхэд хамаардаг онцлогтой. Харин иргэний эрх зүйн харилцаанд оролцогчдоос
зохиол бүтээл нийтлэх, олшруулах, шинэ бүтээл, бүтээгдэхүүний загварын патентаа бусдад шилжүүлэх
зэргээр ашиглах, захиран зарцуулах эрхүүд нь эдийн эрхэд хамаарна.
Эрх зүйн зохицуулалтын арга нь тухайн эрх зүйн зохицуулах зүйл болох нийгмийн харилцаа нь
эрх зүйн хэм хэмжээгээр хэрхэн зохицууллагддаг болохыг илэрхийлдэг ойлголт юм.
Өөрөөр хэлбэл тухайн харилцаанд эрх зүй хэрхэн нөлөөлөх байдлыг илэрхийлнэ.
Иргэний эрх зүйн зохицуулалтын гол арга нь хууль зүйн эрх тэгш байдлыг хангах арга юм.
Оролцогчдын тэгш эрхийг хангана гэдэг нь иргэний эрх зүйн харилцаанд оролцогч хэн боловч нэг нь
нөгөөдөө нөлөөлөх/эрх зүйн журам тогтоох/ эрхгүй байна.
Иргэний эрх зүйн дараагийн нэг зохицуулалтын арга бол зөвлөмжийн болон
зөвшөлцийн гэсэн 2 арга байж болно.
Зөвлөмжийн арга гэдэг нь иргэд, хуулийн этгээд хууль зүйн үр дагавар бүхий үйлдэл хийж болох,
гэрээний талууд бие биенийхээ гүйцэтгэх ажил үүргийг зохих ёсоор биелүүлэхэд зөвлөх байдлаар
илэрдэг. Жишээлбэл, худалдагч худалдаж буй эд хөрөнгийг ил далд сонгож, ашиглах арга нөхлийг
зааварлаж, зөвлөх гэх мэт.
Зөвшилцөх арга гэдэг нь аж ахуйн харилцааг харилцан тохиролцож үүсгэх, өөрчлөх, төрөл бүрийн
гэрээ байгуулахад хэрэглэдэг арга юм.
